“ Meryem Xan’ın elbiseleri moderndi, ama ruhu, yaşamı ve sanatı Kürtçeydi. Kürt adetlerine bağlıydı; şarkı söylerken içten ve gönülden söylerdi.”
Bugün sizlere, Kürt dili ve Kürt müziğine büyük katkıları olan; Kurmancî lehçesinde yaptığı ilk plak kayıtlarıyla hafızalarımızda derin izler bırakan, çocukluğumuzun ve gençliğimizin unutulmaz sanatçısı Meryem Xan’ın yaşam hikâyesini anlatacağım.
Bunu aktarırken, sanatçının yaşamını, aile hayatını, doğduğu yeri, gerçek hikâyesini, gençlik yıllarını araştıran; özellikle saha çalışmalarıyla büyük emek veren ve Meryem Xan’ın hayatını kitaplaştıran Hurşit Baran Mendeş’in kaynaklarından yararlandık.
Meryem Xan’ın yaşamı çeşitli kaynaklarda geçse de hâlâ tam anlamıyla anlaşılabilmiş değildir.
Bu kitap, özellikle canlı tanıkların anlatımlarıyla bizlere tarihi bir kaynak ve yol gösterici olmuştur.
Sanatçının bugüne kadar kaydedilmemiş ve bilinmeyen iki yüze yakın çalışması olduğu söylenmektedir.
Ancak biz bu eserlerin yalnızca bir kısmını biliyoruz. Buna rağmen bu çalışmalar, kendisinden sonra gelen birçok dengbêj ve sanatçıya büyük bir ilham kaynağı olmuştur.
Eski kuşaklarımız, Meryem Xan’ı; Irak’ın başkenti Bağdat’ta 1930’larda yayın hayatına başlayan Bağdat Radyosu’nda kadrolu sanatçı olarak dinlemişlerdir. Sanatçı, radyonun Kürtçe yayınlarında birçok stran okuyup derlemiştir. Duygu dolu ve ruhundan gelen sesini dinleyenler adeta mest olmuştur. Onun ezgilerinde doğallık, duygusallık, aşk, elem, özlem, hasret ve hüzün vardır.
Aynı dönemde, Meryem Xan’ı yakından tanıyan; onunla aynı evlerde kalıp aynı dengbêj divanlarında uzun yıllar bulunan, kendisi de siyasi nedenlerle sürgün hayatı yaşayan Cizreli dengbêj Mıhamed Arif Cizrawî, sanatçı için şunları söylemiştir:
“Meryem Xan’ın elbiseleri moderndi, ama ruhu, yaşamı ve sanatı Kürtçeydi. Kürt adetlerine bağlıydı; şarkı söylerken içten ve gönülden söylerdi.”
Bu sözler, onun sanatına ne kadar bağlı olduğunun önemli bir göstergesidir.
Bir diğer önemli özellik ise, yabancı bir ülkede, Bağdat’ta bir radyoda kendi dilinde devletin kadrolu sanatçısı olmayı başarmasıdır. Meryem Xan, Kürtçenin Kurmancî lehçesinde sesini ilk kez kayıtlara geçiren Kürt kadın dengbêj olma özelliğine de sahiptir.
Kişiliği, güzelliği, zarafeti ve dengbêjliği ile göz dolduran Meryem Xan, Tur Abdinli (Dargeçitli- Zıvıng (Yoncalı) köyü) eşi Halil Aslan’dan ayrıldıktan sonra bütün hayatını sanatına adamış; genç yaşta ayrıldığı köyünden Irak’ın Musul vilayetine giderek hayata tutunmaya çalışmıştır. Sanatından asla uzak durmamış, birçok yerde sesiyle varlığını göstermiştir.
Onun güzel sesinden haberdar olan Zaxo’nun ileri gelenlerinden biri, kendisini düğününe davet etmiş ve stran söylemesini rica etmiştir. Düğüne katılanlar arasında Musul’da bir uçak pilotu olan genç bir adam da vardır. Sanatçının sesini dinlerken ona âşık olur ve bir süre sonra evlenirler. Bu bilgi bazı yazılı kaynaklarda geçse de, saha araştırmalarında akrabaları tarafından doğrulanmamıştır.
Bazı anlatımlara göre sanatçı 12 yıl Zaxo’da kalmıştır. Fakat Meryem Xan Zaho’da yaşamamıştır.
Botanlı dengbêj Sêid Axa’yê Cîzîrî ise Zeynep Yaş’a, 1930’larda Musul’da düzenlenen dengbêj divanlarına Meryem Xan ile birlikte defalarca katıldığını aktarmıştır. Bu anlatım, sanatçının Zaxo’da değil Musul’da yaşadığını ve burada bir Arap pilotla evlendiğini desteklemektedir.
İlk Plak Kayıtlarının Hikâyesi
İngiliz müzik şirketleri 1930’larda Bağdat’ta, bölgede söylenen Kürtçe, Arapça, Farsça, Ermenice ve Süryanice ezgileri kayıt altına almak ve daha sonra bu kayıtları bölge halkına satmak amacıyla çalışmalar yapmaya başlamışlardır. Bu duyumu alan pek çok yerel sanatçı gibi Meryem Xan da Bağdat’a gitmek istemiştir. Sanatçı, “Bağdat’a gidip sesimi kaydedeceğim; sesim kaydedilsin, o an öleyim” diyerek yıllardır içinde taşıdığı en büyük hayalini dile getirmiştir. Ve 1930’da, bir Kürt kadın sanatçı olarak ilk plak çalışmasını gerçekleştirip hayalini gerçeğe dönüştürmüştür.
Birçok tarihi kaynak, sanatçının 1924’te Zaxo’ya gittiğini yazsa da, saha çalışmaları ve aileden edinilen bilgiler bunun doğru olmadığını göstermektedir.
Ailesinin beyanına göre sanatçı, eşi Halil Aslan’dan (dengbêjlik yapmasına karşıydı) tartışmalı bir şekilde ayrıldıktan sonra, 1924’te Mardin’in Dargeçit ilçesine bağlı Çêlka Êlîyê Remo köyünden bir kelekle doğrudan Musul’a giderek burada yaşamaya başlamıştır.
Meryem Xan, Musul’da 1926 yılında Arap asıllı bir pilotla evlenmiş; ancak eşi kendi kullandığı uçakla kaza yaparak hayatını kaybetmiş ve sanatçı bir kez daha yapayalnız kalmıştır. Her iki evliliğinden de çocuğu olmamıştır.
Yetişkinlik ve ilk evlilik döneminde Tur Abdin’de (Çêlka Êlîye Remo köyünde), çocukluk döneminde ise Demirboğaz (Kêrxwer) köyünde yaşamıştır. Sanatçının doğduğu ev bir dönem güvenlik nedenleriyle boşaltılmış, köy yaşanamaz hale gelmiş ve ailesi göç etmek zorunda kalmıştır.
Saha çalışmalarına göre babası Hecîyê Hemo, Jêlîyan aşiretine mensup olup, dönemin saygın kişilerindendi. Meryem Xan’ın kendisinden küçük iki kardeşi vardır; bunların isimleri ise; Hüseyin ve Yahya’dır. Jêlîyan Aşîreti Botan’lı ( Bohti) bir aşirettir. Meryem Xan’da bu sebeple Botan’lı bir Kürt sanatçıdır.
Sanatçı 1920’de anne ve babasını kaybettikten sonra kardeşi Yahya ile birlikte Tur Abdin’e geçmiş ve Arabiya Aşireti liderlerinden Mala Elîye Remo’nun idare merkezi olan Çêlik köyüne yerleşmiştir.
“ Benim nazarımda Meryem Xan, Botan’ın modern sesi ve ilk kadın sanatçısıdır. “
Dengbêj Mehmet Arifîn’in dediği gibi; stranlarında otantizm, asalet, orijinal Botan gırtlağı ve ezilen Kürt kadınının sesi, soluğu ve ninnisi vardı. Berrak, anlaşılır bir dil kullanmış; Kürtçe ve Kürt dili için önemli katkılar sunmuştur. Sanat uğruna adeta sürgün bir hayat yaşamıştır.
Sanatına ve dengbejliğe gönülden bağlı olan Meryem Xan, Irak’ın başkenti Bağdat’ta 1949 yılında Sürgünde yaşayan Kürt sanatçılar, Mıhamed Arif Cizrawi, Bağdat Radyosu çalışanları Ali Merdan, Mamoste Bakozî, Fewziye Mıhamed, Kürt Yazarları ve halktan çok sayıda kişi ile Şeyh Maaruf Mezarlığında sevdiklerine, ülkesine, baba evine, köyüne ve Kürt halkına veda eder ...
Nur içinde yat…
Erkan Özkalay - 01.12.2025
Kaynak:
Meryem Xan – Hayatı, Sanatı ve Şarkıları (Hurşit Baran Mendeş)